Nëse ke notuar ndonjëherë në det, me siguri e ke ndier atë shijen karakteristike të kripës që mbetet në buzë. Pyetja lind natyrshëm: pse është i kripur uji i detit, ndërkohë që lumenjtë dhe liqenet kanë ujë të ëmbël? Ky fenomen që na shoqëron prej miliona vitesh nuk është thjesht një kuriozitet, por një kombinim i proceseve natyrore të mrekullueshme që ndodhin në planetin tonë.
Uji i kripur nuk fillon i tillë
Në thelb, të gjitha ujerat në Tokë fillojnë si ujë i pastër, kryesisht nga reshjet atmosferike. Shiu, i cili është forma më natyrale e ujit të pastër, bie mbi tokë dhe përmes rrjedhës, fillon të marrë me vete elementë nga toka, shkëmbinjtë dhe mineralet. Ky është hapi i parë drejt krijimit të kripës në det.
Kur uji i shiut kalon mbi sipërfaqet shkëmbore, ai shpërbën ngadalë mineralet si natriumi dhe klori — dy elementët që, të kombinuar, formojnë kripën e zakonshme (NaCl). Kjo kripë e tretur përfundon në lumenj, pastaj në oqeane dhe dete. Por këtu nis çudia: pse lumenjtë nuk janë të kripur, ndërsa deti është?
Pse lumenjtë janë të ëmbël, por deti jo?
Edhe pse lumenjtë mbartin kripëra dhe minerale, ata janë në lëvizje të vazhdueshme dhe të përkohshme. Uji i tyre rrjedh dhe përfundon në det, duke mos pasur kohë që të përqendrojë kripën. Në anën tjetër, detet dhe oqeanet janë si një depo gjigante ku mblidhen të gjitha këto minerale për miliona vjet, pa pasur mënyrë për t’u “shpëlarë” nga aty.
Uji i detit avullohet përmes ciklit natyror të avullimit, por kripërat nuk avullohen me të. Ato mbesin në det, duke e rritur përqendrimin e kripës në mënyrë të vazhdueshme me kalimin e kohës. Kjo është arsyeja pse detet dhe oqeanet janë shumë më të kripura se lumenjtë.
Nga vjen kripa konkretisht?
Shumica e kripës në oqeane vjen nga:
- Shkëmbinjtë e shpërbërë në tokë, të cilët lëshojnë jonet e natriumit dhe klorit gjatë kontaktit me ujin.
- Vullkanet nënujore, të cilat lëshojnë minerale dhe gazra që përmbajnë kripëra.
- Rrjedhjet e nënujshme hidrotermale, që janë burime të ngrohta që nxjerrin elementë të ndryshëm nga brendësia e Tokës.
Të gjitha këto burime kontribuojnë që uji i detit të jetë i pasur me kripëra të tretura.
Sa i kripur është deti në të vërtetë?
Në mesatare, një litër ujë deti përmban rreth 35 gramë kripë të tretur, që do të thotë rreth 3.5% e peshës së tij është kripë. Ky nivel ndryshon pak nga një zonë në tjetrën, varësisht nga sasia e avullimit, reshjeve dhe sasia e ujit të ëmbël që përzihet me të.
Për shembull, Deti i Vdekur ka përqindje shumë më të lartë të kripës (mbi 30%) për shkak të avullimit ekstrem dhe mungesës së daljeve natyrore të ujit. Ndërkohë, në zona ku lumenjtë derdhen në det, si në deltën e Nilit apo Amazonës, përqindja e kripës mund të jetë më e ulët.
Pse është e rëndësishme kripa në ujërat detare?
Kripa nuk është aty thjesht për të na “djegur sytë” kur lahemi në det. Ajo ka një funksion biologjik dhe ekologjik shumë të rëndësishëm. Mijëra lloje organizmash detarë varen nga balanca e saktë e kripës për të jetuar. Saliniteti (nivelin e kripës) ndikon në densitetin e ujit, në mënyrën si valët përhapen, si dhe në klimën globale përmes rrymave oqeanike.
Në fakt, kripa ndihmon në ruajtjen e temperaturës së qëndrueshme të oqeaneve dhe është pjesë e mekanizmit global të shpërndarjes së nxehtësisë. Pa të, klima në Tokë do të ishte shumë më e paqëndrueshme.
A mund të përdorim ujin e detit për të pirë?
Nëse ke menduar ndonjëherë të pish ujë deti për t’u freskuar në një ditë të nxehtë plazhi — më mirë mendoje dy herë. Uji i detit përmban shumë kripë, më shumë sesa trupi ynë mund të përballojë. Në vend që të na hidratojë, ai bën të kundërtën: na dehidraton. Veshkat tona nuk mund të filtrojnë një sasi të tillë kripe pa shpenzuar më shumë ujë se sa kemi në trup. Prandaj, pirja e ujit të detit mund të jetë e rrezikshme.
E vërteta e hidhur, por interesante
Në fund të fundit, uji i detit është i kripur sepse planeti ynë është në një cikël të vazhdueshëm shpërbërjeje, rrjedhjeje dhe avullimi. Kjo është një kujtesë e fuqishme se gjithçka në natyrë është e ndërlidhur: nga reshjet e shiut, te malet, lumenjtë dhe në fund, deti.
Nëse herën tjetër që je në bregdet ndien atë shije të kripur në buzë, kujtohu se je duke përjetuar rezultatet e miliona vjetëve veprim natyror. Dhe kjo kripë — megjithëse ndoshta të djeg sytë — është një pjesë themelore e asaj që e mban gjallë jetën në Tokë.