Ka pyetje që i bëjmë vetes gjithmonë pas një tërmeti. “Po si nuk e dinin që do ndodhte?”, “A nuk ka shkencëtarë për këto gjëra?”, “Pse nuk lajmërojnë më parë?”. Këto janë mendime që na pushtojnë, sidomos në vende si Shqipëria, ku lëkundjet e tokës ndodhin shpesh. E megjithatë, pavarësisht teknologjisë dhe shkencës moderne, tërmetet vazhdojnë të na zënë në befasi.
Por pse ndodh kjo? Pse tërmetet nuk parashikohen saktësisht? A është e pamundur, apo thjesht ende nuk kemi gjetur mënyrën?
Le ta zbulojmë bashkë se çfarë i bën tërmetet kaq të paparashikueshëm.
Çfarë është në të vërtetë një tërmet?
Tërmeti është një lëkundje e tokës që ndodh kur forcat e brendshme të saj çlirojnë energji. Kjo ndodh kryesisht për shkak të lëvizjes së pllakave tektonike që përplasen ose rrëshqasin mbi njëra-tjetrën. Energjia grumbullohet për vite me radhë, dhe kur presioni bëhet i papërballueshëm, ndodh çarja në nëntokë – e quajtur “faji” – duke shkaktuar lëkundjen që ndjejmë në sipërfaqe.
Por kjo energji nuk vjen me një “orë alarmi”. Ndodh papritur, pa paralajmërim të qartë, dhe ky është problemi kryesor për shkencën.
Pse nuk mund ta parashikojmë me saktësi?
Për ta thënë thjesht: sepse toka është shumë më komplekse se sa mendojmë. Ja disa arsye kryesore pse parashikimi i saktë i tërmeteve është kaq i vështirë:
1. Nuk ka shenja të qarta dhe të qëndrueshme
Tërmetet nuk japin gjithmonë paralajmërime. Ndonjëherë ndodhin disa mikrolëkundje përpara një tërmeti të madh, por kjo nuk ndodh gjithmonë. Në raste të tjera, ka lëvizje të lehta që s’pasohen me asgjë. Kjo do të thotë që edhe kur ka shenja, ato nuk janë të besueshme për të bërë parashikim të saktë.
2. Çdo zonë është unike
Secili rajon sizmik ka karakteristika gjeologjike të veçanta. Toka nuk sillet njësoj kudo. Për këtë arsye, edhe nëse një model funksionon për një vend, nuk do të thotë që ai model vlen edhe për vende të tjera. Kjo e bën shumë të vështirë ndërtimin e një formule universale.
3. Teknologjia ende nuk mjafton
Edhe pse kemi satelitë, sizmografë dhe algoritme inteligjente, shkenca ende nuk ka arritur të krijojë një sistem që mund të “lexojë” me saktësi çfarë ndodh nën sipërfaqen e tokës në kohë reale dhe me saktësi të minutës. Kjo kërkon pajisje shumë të ndjeshme dhe një kuptim shumë më të thellë të proceseve gjeologjike sesa kemi sot.
Po çfarë dimë deri tani?
Edhe pse nuk mund t’i parashikojmë tërmetet në mënyrë të saktë, ne mund të identifikojmë zonat ku rreziku është më i madh. Këto quhen “zona sizmike aktive” dhe janë vendet ku pllakat tektonike përplasen ose rrëshqasin më shpesh.
Në Shqipëri, për shembull, shumë qytete ndodhen mbi linja aktive sizmike, prandaj rreziku është gjithmonë i pranishëm. Edhe nëse nuk dimë se kur do ndodhë një tërmet, dimë që një ditë do ndodhë – dhe kjo është e mjaftueshme për të marrë masa.
Cilat janë përpjekjet shkencore për parashikimin?
Shumë vende si Japonia, SHBA dhe Kina kanë investuar në rrjete të mëdha sensorësh që kapin çdo lëkundje, qoftë edhe shumë të lehtë. Po ashtu, po përdoren inteligjenca artificiale dhe algoritme për të analizuar të dhënat dhe për të zbuluar modele të fshehura.
Gjithashtu, disa studiues janë përqendruar në vëzhgimin e kafshëve dhe sjelljeve të tyre para tërmeteve. Edhe pse interesant, ky drejtim nuk ka dhënë prova të forta shkencore deri tani.
A ka pasur raste kur tërmeti është parashikuar?
Ka pasur raste kur një tërmet është “paralajmëruar” disa sekonda para se të ndodhte. Kjo ndodh në vende me rrjete shumë të avancuara sizmike, ku sistemet kapin lëkundjen që nis në thellësi dhe dërgojnë sinjal përpara se ajo të arrijë në sipërfaqe.
Megjithatë, këto janë paralajmërime sekondash, jo parashikime ditësh apo javësh. Ndaj nuk mund të themi se kemi arritur parashikimin e vërtetë.
Çfarë mund të bëjmë ne ndërkohë?
Më e rëndësishmja është përgatitja. Duke qenë se nuk mund t’i shmangim tërmetet, duhet të dimë si të reagojmë. Ndërtesat duhet të ndërtohen sipas standardeve antisizmike, qytetarët duhet të dinë si të veprojnë gjatë një tërmeti, dhe autoritetet duhet të kenë plane emergjence të gatshme.
Një popull i informuar dhe i përgatitur është më i mbrojtur, edhe kur toka vendos të na kujtojë fuqinë e saj.
A do t’i parashikojmë ndonjëherë me saktësi?
Është e mundur që shkenca, me kohën dhe përparimet që bën çdo vit, do të jetë në gjendje të na japë paralajmërime më të hershme dhe më të sakta. Por për momentin, ajo që dimë me siguri është se toka ruan ende shumë sekrete – dhe tërmetet janë një prej tyre.
Deri atëherë, ajo që mund të bëjmë është të jemi të vetëdijshëm, të përgatitur dhe të mos i marrim asnjëherë të lehta këto shkundje të heshtura të natyrës.